Dziennikarka o historii

W książce Autorka próbuje odkryć tajemnice specsłużb bloku sowieckiego, wciąż znajdujące się w niedostępnych archiwach.

Praca jest zbiorem artykułów, które ukazały się na przestrzeni kilku lat w „Dzienniku Polskim”. Dziennikarka pisze przystępnym językiem, bez patosu typowego dla zawodowego historyka. Czytelnik nie jest zasypywany nadmiarem informacji, wręcz przeciwnie – daty stanowią jedynie kanwę narracji.

„KGB gra w szachy” zainteresuje wszystkich miłośników sensacji. W krótkich esejach znajdziemy wiele wątków szpiegowskich czy zimnowojennych, odkłamujących przy okazji rzekomo heroiczne wyczyny asów sowieckiego wywiadu. Autorka, z wielką łatwością wskazuje liczne przykłady tworzenia na potrzeby współczesnej propagandy legendarnych sukcesów ZSRS. Obecne władze Rosji chętnie odwołują się do tego dziedzictwa, trzeba więc stworzyć chwalebny obraz dawnych czasów, pisząc historię od nowa i nadając jej walor prawdziwości.

Gra w szachy

Tytułowy artykuł książki oddaje w skrócie charakterystykę systemu sowieckiego – opowiada o operacyjnych metodach ułatwiania obywatelom ZSRS wygranej w turniejach szachowych. Wszak komunizm, jako najdoskonalszy system, musiał wykazywać swoją wyższość na każdym polu, bez względu na środki.

Jednak to tylko pewien wąski, niemal banalny, wycinek działalności KGB. O wiele większe znaczenie miał udział służb specjalnych w procesie odprężenia na linii Wschód-Zachód, w szczególności agenturalny wpływ na decyzje rządów zachodnich. Głównie dotyczyło to silnie infiltrowanego środowiska doradców Willego Brandta, kanclerza RFN.

Równie ważna wydaje się być rola KGB w procesie transformacji w 1989 roku – transformacji w dosłownym znaczeniu. Chodziło bowiem o takie pokierowanie wydarzeniami, aby nadal utrzymać sowiecką strefę wpływów. Poznajemy ten schemat na przykładzie wydarzeń z Rumunii.

Zbrodnie na Polakach

Najwięcej miejsca poświęca Autorka zbrodniom sowieckim popełnionym na Polakach.  Mamy tu opis bandyckich napadów ze wschodu na obszary II RP (które powstrzymało dopiero powstanie Korpusu Ochrony Pogranicza), ale także znajdziemy wiele osobistych, ludzkich dramatów. Na przykładzie losów kilku wybranych postaci obserwujemy jak zbrodniczy był system komunistyczny i na jakie cierpienia skazywał ludzi tak w czasie wojny, jak i jeszcze długo po niej.

To głos w obronie zapomnianych: Krystyny Skarbkówny – polskiej superagentki z II wojny światowej czy członków podziemia niepodległościowego walczącego z sowieckim systemem już po wojnie.

Znajdziemy ponadto odniesienia do wciąż żywych kwestii politycznych: gloryfikowania środowisk związanych z Komitetem Obrony Robotników. Autorka przypomina o komunistycznych i wcale nie niepodległościowych przekonaniach Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego wyrażonych w liście do władz z 1965 roku. Uchodzi on za jeden z przejawów walki o wolną Polskę, a był tylko próbą reformy akceptowanego komunizmu. W stworzeniu idealnego systemu przeszkadza „centralna polityczna biurokracja”, „partyjno-państwowa elita władzy, wolna od kontroli społecznej i samodzielnie podejmująca całokształt węzłowych decyzji”. Dyktatura biurokratyczna z racji swojej reakcyjności znajduje naturalnego sprzymierzeńca w „tradycyjnej prawicy politycznej” – piszą Kuroń i Modzelewski.

NRD i Stasi

Obszerna część książki traktuje o najbardziej inwigilowanym społeczeństwie bloku sowieckiego – Niemcach z NRD oraz o organie represji: Stasi. Zabójstwa przy próbie ucieczki na Zachód to chyba najbardziej znane zbrodnie wschodnioniemieckiej bezpieki. Mało osób wie natomiast o innych haniebnych procederach, jak chociażby o odbieraniu dzieci opozycjonistom. Przymusowe adopcje (formalnie zgodnie z procedurą i w majestacie "prawa") sprawiały, że krzywdzono nie tylko rodziców, za ich działalność, ale i ich zupełnie niewinne dzieci – za przekonania rodziców.

Wiele z opowiedzianych historii może mieć dla nas wydźwięk groteski. Wszak granica państwa (ale i podział świata na Wschód i Zachód) biegnąca w poprzek mieszkania wydaje się być absurdem. To wszystko jest jednak smutnym wyrazem cierpienia ludzi, którzy w jakiś sposób stanęli na drodze totalitaryzmu w budowaniu owego „idealnego systemu”.

Jarosław Dziubiński

Anna Zechenter, KGB gra w szachy, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2010, ss. 415