Bez spekulacji

„Reglamentowana Rewolucja” jest wnikliwym studium wspomnianego okresu. Książka obejmuje swym zasięgiem lata 80., nie stanowi jednak syntezy dziejów politycznych. W pracy zaprezentowane są kluczowe, zdaniem Autora, momenty prowadzące do wydarzeń z najważniejszego okresu końca dekady. Czytelnik jest wręcz zaskakiwany zaskakiwany kolejnymi faktami, niszczącymi obraz nagłej zgody PZPR na rozmowy – przeciwnie, okazuje się, że scenariusze koncesjonowanego dopuszczenia opozycji do władzy tworzony były już na kilka lat przed rozmowami Okrągłego Stołu.

Skąd takie rewelacyjne informacje? Na szczęście, mimo planowego niszczenia akt, wiele materiałów archiwalnych z tego okresu ocalało. W książce widać ogrom przeprowadzonych badań źródłowych, w szczególności w zbiorach oficjalnych dokumentów państwowych i partyjnych. Wszelkie tezy popierane są cytatami ze stenogramów, raportów, czy korespondencji. Nie sposób zarzucić Autorowi wybiórczości i niedokładności, a każdy może dotrzeć do podanych źródeł informacji i je zweryfikować.

Praca nie jest więc politycznym manifestem, lecz naukowym opracowaniem zagadnienia. Pisząc tę książkę, postawiłem przed sobą dwa główne cele: 1) odtworzenie najważniejszych aspektów procesu destrukcji dyktatury komunistycznej w Polsce oraz 2) określenie podstawowych czynników, które go przyspieszały bądź hamowały.

Analiza politologiczna

Na szczególną uwagę zasługują dwa główne wątki zawarte w rozprawie: mechanizmy utraty kontroli nad państwem przez PZPR oraz działalność nieformalnego „zespołu trzech”. Ta złożona z Władysława Pożogi, Jerzego Urbana i Stanisława Cioska grupa doradców zdaje się mieć znaczący, jak nie decydujący wpływ na Wojciecha Jaruzelskiego. To oni mieli mu podsuwać różne scenariusze dalszego rozwoju sytuacji, łudząco przypominające rzeczywiste wydarzenia: częściowe dopuszczenie opozycji do władzy, uwłaszczenie nomenklatury, czy urynkowienie systemu gospodarczego.

Oprócz ukazania procesu upadku komunistycznego reżimu dostrzec tu można też ogólny, politologiczny wymiar pracy – odkrycie mechanizmów realnego sprawowania władzy. Obserwować możemy bardzo celnie wskazane syndromy wyczerpania się systemu i zmęczenia głównych decydentów sprawowaniem władzy; zauważalny jest także powszechny marazm elit komunistycznych II połowy lat 80. Ta sytuacja skutkowała wymykaniem się spod kontroli mechanizmów rządzenia państwem: rozprzężeniem nomenklaturowego systemu obsady stanowisk, czy niesubordynacją Sejmu (kwestia referendum z 1987 r.). Na to nakładała się antyrządowa działalność OPZZ, dramatyczne starzenie się kadr partyjnych i brak młodych następców, jak i wiele innych czynników. Komunistyczni decydenci chcąc zachować władzę w obliczu takich trudności, musieli zdecydować się na zmianę formuły jej sprawowania i przekonać się do akceptacji nowych rozwiązań w przekonaniu, że nie będą one zagrażały fundamentom systemu, przyniosą zaś obozowi władzy wymierne korzyści polityczne.

Nauka, nie polityka

Antoni Dudek unika w swojej pracy oceny działalności opozycjonistów, skupiając się w znacznej mierze na stronie rządowej. Jednak również komunistyczni dygnitarze ukazani są w zdystansowany i wyważony sposób. Autor stara się pokazać mechanizmy przemian systemowych, praktyczne aspekty władzy, a nie ideologiczną ocenę władzy i opozycji. Fakty zdają się mówić same za siebie.

Ogólnie w pracy ciężko znaleźć elementy wartościujące, dominują fakty – osąd pozostaje w gestii odbiorcy. Aby ułatwić to Czytelnikowi, liczne postaci pojawiające się w narracji są w skrócie opisane. Dzięki temu nawet osoba nieorientująca się biegle w funkcjach pełnionych przez przytaczane osoby, będzie mogła swobodnie kontynuować lekturę bez potrzeby dodatkowych poszukiwań biograficznych.

„Reglamentowana Rewolucja” jest więc niewątpliwie kluczową pracą dla zrozumienia istoty procesu transformacji ustrojowej oraz tła późniejszych sporów o Okrągły Stół, żywych po dzień dzisiejszy.

.

Jarosław Dziubiński

Antoni Dudek, Reglamentowana Rewolucja. Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2005, ss. 511.