Szanse i perspektywy odrodzenia narodowego

Władysław Zajewski daje jednoznaczną diagnozę – odzyskanie własnego państwa było zależne wyłącznie od układu sił między mocarstwami, a sprawa polska stanowiła jedynie tło tytułowych europejskich konfliktów dyplomatycznych. Autor wykazuje to bardzo dobitnie poprzez porównanie losów Belgii i Królestwa Polskiego w latach 1830-1831, gdzie decydującą rolę o podziale Królestwa Niderlandów i przyznaniu niepodległości Belgom odegrała interwencja dyplomatyczna, a nie sytuacja militarna.

Polacy, nie mając formalnie ani nawet de facto uznanej państwowości, mieli niewielkie możliwości wpływu na rozgrywki dyplomatyczne – nasi emisariusze nie byli oficjalnie uznawani przez inne państwa i nie dopuszczano ich do obrad. Nie znaczy to jednak, że polska dyplomacja biernie przyglądała się biegowi wydarzeń i rokowaniom na wielkich europejskich kongresach – kulisy tych działań znaleźć można właśnie na kartach niniejszej książki.

Bardzo istotne miejsce w pracy zajmuje opis działań z okresu powstania listopadowego, gdzie Polacy, chcąc wykorzystać sprawę belgijską dla swoich celów, rozwinęli szeroką, choć nie do końca udaną, akcję dyplomatyczną. Podobnie w okresie podbojów Napoleona – choć Księstwo Warszawskie traktowano jako etap pośredni w dążeniach do odzyskania niepodległości, to doskonale wyczuwano, że będzie to możliwe wyłącznie z napoleońską Francją.

Imponujący przegląd źródeł

Tak złożonych zjawisk nie sposób omówić bez wnikliwej znajomości materiału źródłowego – a tu Autor wykazuje się szczególnym znawstwem i erudycją. Opis zawartych wydarzeń oparty jest o liczne odwołania do europejskich archiwaliów: niemieckich, francuskich, angielskich czy belgijskich oraz obszernej historiografii, także tej współczesnej opisywanym wydarzeniom.

Z tego powodu każdy pasjonat XIX wieku znajdzie tu dla siebie wiele wskazówek badawczych a także zapozna się z zasobami archiwalnych zbiorów różnych państw.

Polemiki powstańcze

W książce nie brakuje również refleksji na temat historii jako nauki, m.in. polemizując z nurtami opartymi o założenia marksistowskie, dając cenny głos w obronie zainteresowania historią w klasycznym swym znaczeniu, Autor pozwala nam poznać główne linie sporu między badaczami przeszłości. Broni też ideałów i zasadności powstań narodowych, przypominając, że powtarzane obecnie argumenty deprecjonujące ich rolę, są jako żywo zaczerpnięte z wypowiedzi czołowych postaci przeprowadzających w latach 50. stalinizację nauki polskiej.

Dlaczego XIX wiek?

O tych czasach można pisać już otwarcie, główni aktorzy wydarzeń dawno nie żyją, a archiwa zostały odtajnione. Poznanie mechanizmów ścierania się mocarstw, szczególnie w dobie „epoki kongresów” do złudzenia przypomina dzisiejsze negocjacje między najsilniejszymi państwami Europy i świata. Jak niejednokrotnie zaznacza prof. Andrzej Nowak, wśród najważniejszych głów państw przeważają tendencje do realizowania polityki poza kontrolą społeczeństw demokratycznych, a więc zrozumienie pokus i kulis działania dyplomacji mocarstw jest wiedzą przydatną także i dzisiaj.

Jarosław Dziubiński