W przypadku „Myśli politycznej I Rzeczpospolitej” możemy mówić o dziele monumentalnym. Nie chodzi tu tylko o rozmiar, choć 400 stron dużego formatu to nie jest lektura na jeden wieczór. O kompleksowości monografii świadczy opisanie blisko stu (!) staropolskich polityków i ich koncepcji rozwoju Rzeczpospolitej.

Łańcuch pokoleń w trosce o dobro wspólne

Autor wychodzi od średniowiecznych teologów i prawników, od Mateusza z Krakowa (1345-1410) czy Pawła Włodkowica (1370-1435) i wspomina o pierwszych, w naszych dziejach, politycznych refleksjach. Podążamy tak szlakiem znanych (Andrzej Frycz Modrzewski), mniej znanych (Walenty Pęski) lub zupełnie zapomnianych (Wojciech Turski) myślicieli, którzy przelewali na papier swoje refleksje o Rzeczpospolitej. Zamknięcie stanowi III rozbiór (1795 r.) porównywany z 1945 rokiem, gdy nastąpiło przerwanie nie tylko ciągłości państwa, ale i ciągłości intelektualnej. Zaznaczmy, że książka nie jest przedłużeniem tradycji paszkwilanckiej wobec naszej przeszłości, ale daleka jest od płytkich zachwytów rzekomą „demokracją szlachecką”.

Ten pokaźny wolumin w twardej oprawie zawiera dziesiątki kilkustronicowych opisów koncepcji politycznych staropolskich uczestników życia publicznego. Krótki biogram każdego z nich pozwala osadzić daną myśl w kontekście historycznym, dalej następuje charakterystyka twórczości oraz główne postulaty czy też oceny rzeczywistości. W przypadku donioślejszych myślicieli, takich jak Stanisław Dunin-Karwicki, opis wydłuża się do 10 stron.

Można powiedzieć, że monografia ma charakter nieco podręcznikowy, encyklopedyczny, przeglądowy – nasycona jednak dużą ilością cytatów z omawianych dzieł, pozwala na samodzielne wysuwanie wniosków. Autor starał się ująć różne nurty w stosownych rozdziałach tematycznych (mniej chronologicznych), lecz brakuje może tej pracy szerszego spojrzenia, spojenia wielowątkowej myśli sarmackiej w całość naukowej interpretacji. Intencja przeglądu myśli politycznej wzięła tu górę nad zamiarem stworzenia syntezy. Zresztą już we wstępie Bernacki przyznaje, że „chęć uporządkowania własnej wiedzy” stanowiła motywację do stworzenia tej książki.

(staro)Polskie drogi

Ewolucja ustroju I Rzeczpospolitej dokonywała się niejako wbrew dominującym w Europie trendom. Gdy w Polsce budowano ustrój republikański, Europa wybrała absolutyzm monarszy. Gdy Polacy zdecydowali się na uchwalenie Aktu konfederacji warszawskiej (1572), Europa przyjęła za fundament funkcjonowania wspólnot religijnych zasadę – cuius regio eius religio. Gdy Europa w wieku XVIII ostatecznie zdecydowała się na obalenie absolutyzmu monarszego, Polacy postanowili wzmocnić władzę wykonawczą kosztem władzy ustawodawczej.

I pozwolimy sobie dodać jeszcze jeden paradoks, tym razem związany z samą książką. Gdy w ARCANACH ta refleksja dawnej myśli politycznej została wydana, jej Autor stanął w wyborcze szranki, by osiągnąć mandat posła Rzeczpospolitej Polskiej. Pozostaje więc życzyć, by troska o dobro wspólne przyświecała Profesorowi – Posłowi tak jak naszym przodkom, jeno może z większą skutecznością...

Jakub Augustyn Maciejewski

Włodzimierz Bernacki, Myśl polityczna I Rzeczpospolitej, Kraków 2011, ARCANA, ss.436